Pisząc o kościele katolickim na Pomorzu Zachodnim nie sposób nie przypomnieć historycznej przeszłości Kamienia. Początkowo była to słowiańska osada plemienia Wolinian, zbudowana już w IX wieku, pełniąca rolę portu i grodu obronnego. Na znaczeniu Kamień zyskał w początkach XI wieku, gdy stał się siedzibą zachodniopomorskich książąt. Towarzyszący misji chrystianizacyjnej Ottona biskupa Bambergu w 1124 roku kronikarz użył określenia: „castrum magnum Camyn civitas ducis”. Znaczenie miasta wzrosło jeszcze bardziej, gdy przeniesiono tu z Wolina w 1175 roku siedzibę biskupstwa pomorskiego. Potwierdzający to w 1188 roku papież Klemens III tak napisał: „miasto Kamień (civitas Camyn) jest bardziej ludne i bezpieczne aniżeli Wolin”. Od około 1160 roku, od czasów Racibora I książęta rezydowali na przemian w Demminie, Kamieniu, Wolgaście, Darłowie, Słupsku i od około 1235 roku w Szczecinie. W samym Kamieniu od około 1160 roku rezydowali kasztelanowie o słowiańskich imionach: Zawist, Unim, Wargin, Stoisław.

Gdy w 1175 roku siedziba biskupstwa pomorskiego - ustanowionego w 1140 roku przez papieża Innocentego II - przeniesiona została z Wolina do Kamienia, książę pomorski Kazimierz I dla wsparcia diecezji ufundował kapitułę jako patrona katedry. Kapituła kamieńska wzorowana była na powstałej kilka wieków wcześniej kapitule archidiecezji w Kolonii. Charakteryzowało ją m.in. to, że kapituła posiadała własne dobra, niezależnie od dóbr biskupich. Wybór ten nie był przypadkowy, kolegium kanoników przy katedrze w Kolonii stanowiło najliczniejszą i najświetniejszą kapitułę w Niemczech. Na czele kapituły kamieńskiej, w której zasiadali liczni prałaci oraz kanonicy, wzorem niemieckim stał prepozyt, a nie jak w kapitułach francuskich czy pierwotnie w polskich, dziekan.

W kapitule kamieńskiej dziekan był drugą osobą, sprawującą nadzór nad nabożeństwem i obrzędami religijnymi w katedrze, opiekował się kanonikami oraz niższym klerem przy katedrze. Obowiązywała go rezydencja przy katedrze, w przeciwieństwie do prepozyta, który był administratorem, zarządcą wspólnych dóbr. Kapituła kamieńska z nadania księcia Kazimierza miała wiele uprawnień, w tym wyboru prepozyta, a przede wszystkim prawo elekcji biskupów. To prawo bywało często polem konfliktów pomiędzy stolicą apostolską, a kapitułą. W 1324 roku biskupem kamieńskim mianowany został przez papieża Jana XXII dominikanin Arnold z Metzu. Kiedy w 1328 roku przybył on na Pomorze, nie został przyjęty przez kapitułę, dopiero po załagodzeniu sporu mógł objąć diecezję. Podobny konflikt wystąpił po mianowaniu w 1386 roku biskupem Jana Brunona, proboszcza kapituły lubuskiej, zamiast księcia Bogusława VIII, przy wyborze którego obstawała kapituła. Spór ten spowodował długotrwały konflikt między władzą świecką, a duchowną na Pomorzu, przeradzając się w tzw. wojnę o zamki. Jan Brunon został przyjęty przez kapitułę dopiero po ugodzie z Bogusławem VIII. W 1394 roku kapituła w ogóle nie przyjęła nominata papieskiego Jana Kropidło, administratora diecezji poznańskiej, księcia opolskiego. Sytuacja długo pozostawała niejasna, w końcu papież przeniósł Jana Kropidło do diecezji chełmińskiej. To wydarzenie potwierdza niezwykle silną pozycję kapituły kamieńskiej wobec zarządców diecezji. Kościół kamieński oznaczał katedrę biskupią, będącą symbolem wieczności biskupstwa, natomiast kapituła postrzegana była jako instytucja kościelna, współdecydująca o losach diecezji stanowiąca prawną gwarancję ciągłości praw biskupstwa wobec śmiertelnych rządców diecezji. Kapituła podczas wakatu, czy niemożności sprawowania władzy przez biskupa, mocą swojej władzy wyznaczała ze swego grona wikariusza generalnego, tj. czasowego
administratora diecezji, niezależnie od zasiadającego w kapitule vicedominusa.

Kapituła kamieńska w początkowym okresie, według dokumentu wystawionego w Kamieniu 15. VIII 1176 roku liczyła 3 kanoników, w 1194 roku było już 6 kanoników, w dokumencie z 20. V 1336 roku wymieniono imiona 15 kanoników, natomiast w drugiej połowie XIV wieku kapituła liczyła 40 kanoników, prałatów i wikariuszy katedralnych. Jak często zbierała się kapituła zwyczajowo, nie wiadomo. Natomiast kapituła generalna, na której rozstrzygano ważne sprawy, zbierała się dwa - trzy razy w roku w tym raz około 11. listopada. Do podjęcia decyzji w imieniu kapituły trzeba było co najmniej 3 kanoników. Pieczęć kapituły przedstawiała chrzest Chrystusa w Jordanie i nosiła napis: „Sigill. ecclie. sci. Iohis. in. Camin” i przechowywana była w skarbcu o trzech kluczach należących do tezauriusza, prepozyta i dziekana.

Bardzo drażliwą sprawą była przynależność metropolitalna biskupstwa kamieńskiego. Pomimo uzyskania w 1188 roku egzempcji papieskiej pozostawało ono w ścisłej łączności z metropolią gnieźnieńską. Szczególnie sporne było pobieranie dziesięciny z diecezji kamieńskiej przez kolektorów papieskich w ramach świętopietrza, składanego przez polską prowincję kościelną. 1. XII 1343 roku papież Klemens VI przyznał królowi Polski Kazimierzowi Wielkiemu prawo pobierania przez najbliższe dwa lata dziesięciny ze wszystkich dóbr duchowieństwa w gnieźnieńskiej prowincji kościelnej. W bulli papieskiej wymienione zostało jako zobowiązane do uiszczania owej daniny również biskupstwo kamieńskie. Ostro sprzeciwił się temu biskup kamieński Jan I von Sachsen-Lauenburg. 29. VIII 1345 roku papież Klemens VI wydał bullę, na mocy której biskup i kapituła kamieńska zostali zwolnieni z obowiązku płacenia daniny Kazimierzowi Wielkiemu. Bulla Klemensa VI nie spełniła oczekiwań biskupa Jana, a nadto wywołała sprzeciw ze strony arcybiskupa gnieźnieńskiego, który nie zważając na orzeczenie papieskie nadal ściągał daniny z ziem biskupstwa kamieńskiego, nakładając na opornych surowe kary. Biskup kamieński nie ograniczył się więc w swym sporze z metropolitą gnieźnieńskim jedynie do drogi prawnej. Zebrał zbrojny oddział i najechał w 1346 roku dobra arcybiskupie, graniczące na rzece Kamionce z ziemiami biskupstwa kamieńskiego. Wojska biskupa Jana I von Sachsen-Lauenburg spaliły doszczętnie Małą Cerkwicę i Wawrzyskowo, a liczne inne wsie złupiono, wielu poddanych arcybiskupa wzięto w niewolę nie bez przelewu krwi, zaś bydło i mienie ludności zabrano jako łup.

Po procesach w trzech instancjach papież Urban VI wydał 13. VII 1380 roku Executorium,
w którym ostatecznie potwierdził bezpośrednią podległość diecezji kamieńskiej Stolicy Apostolskiej, zabraniając przy tym arcybiskupom gnieźnieńskim podnosić kiedykolwiek w przyszłości pretensje do zwierzchnictwa nad biskupstwem w Kamieniu. Tym samym spór, prowadzony z taką energią, zdecydowaniem, a czasami i bezwzględnością przez biskupa Jana I von Sachsen-Lauenburg, zakończył się pełnym zwycięstwem jego racji, choć sam biskup tego nie dożył, umierając w maju 1370 roku. Jan I von Sachsen-Lauenburg spoczął w podziemiach prezbiterium kamieńskiej katedry p.w. św. Jana Chrzciciela. Płyta z grobowca biskupa Jana I przetrwała do naszych czasów w krużgankach wirydarza katedralnego; jest jedną z najstarszych i najlepiej zachowanych płyt nagrobnych w kamieńskiej katedrze.

Mimo wprowadzenia reformacji na Pomorzu w 1534 roku, zachowano tytularną godność biskupa w Kamieniu. Po śmierci ostatniego katolickiego biskupa Erazma von Manteuffl a książęta pomorscy ów tytuł zarezerwowali dla siebie. Łączyło się to z władaniem wielkim majątkiem ziemskim, które posiadało biskupstwo kamieńskie. Książęta zatem, przyjmując godność biskupa, nabywali prawa do wspomnianego majątku, a omawianą ziemię nazwano Księstwem Kamieńskim. Zreformowanym kościołem kamieńskim zawiadywali najpierw generalni superintendenci, a potem kolegialne ciało zwane Konsystorzem. Stanowiska w kapitule obsadzane były przez osoby świeckie - rzecz jasna nie sprawujące przy tej okazji posług duchowych, a o przyznawaniu tych godności decydowali książęta pomorscy. Po wygaśnięciu w 1637 roku linii książąt pomorskich z rodu Gryfitów diecezja kamieńska przypadła Brandenburgii, a włodarze brandenburscy, później również pruscy zachowali ten przywilej, przekazując godności prałackie zasłużonym urzędnikom państwowym, wojskowym czy też luminarzom nauki. Najsłynniejszym prepozytem kapituły był w latach 1661-1684 ostatni tytularny książę pomorski z linii Gryfitów Ernest Bogusław de Croy, fundator organów w katedrze kamieńskiej, w latach 1637-1648 tytularny biskup kamieński.

Kapituła kamieńska rozwiązana została edyktem wydanym 30. października 1810 roku
przez Fryderyka Wilhelma III (1770-1840) króla pruskiego, znoszącego fundacje duchowne w państwie pruskim.

Po zakończeniu II wojny światowej, już 15. sierpnia 1945 roku August kardynał Hlond, arcybiskup Gniezna i Poznania, Prymas Polski - w oparciu o udzielone mu 8. lipca 1945 roku specjalne pełnomocnictwo zawarte w dokumencie Kongregacji Nadzwyczajnych Spraw Kościelnych - ustanowił polskich administratorów apostolskich na przypadłych Polsce po II wojnie światowej terenach północnych i zachodnich zwanych Ziemiami Odzyskanymi. Całe Pomorze Zachodnie znalazło się w granicach gorzowskiej administracji apostolskiej zwanej oficjalnie Administracją Apostolską Kamieńską, Lubuską i Prałatury Pilskiej. Nazwa ta nawiązywała do dawnego biskupstwa kamieńskiego; utworzonego z inicjatywy Bolesława III Krzywoustego około 1124 roku przez kardynała Idziego z Tusculum legata papieża Kaliksta II biskupstwa lubuskiego z siedzibą w Lubuszu (obecnie Lebus) oraz do ustanowionej na mocy Konkordatu pruskiego z 14. lipca 1929 roku Wolnej Prałatury Pilskiej (Freie Pralatur Schneidemühl), w miejsce powołanej po traktacie wersalskim, 1. maja 1923 roku przez papieża Piusa XI Administratury Apostolskiej Tuczno.

28. października 1945 roku odbył się ingres administratora apostolskiego ks. infułata Edmunda Nowickiego do kościoła p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Gorzowie Wielkopolskim. 25. maja 1967 roku Ordynariat Gorzowski został podniesiony do rangi Administracji Apostolskiej zależnej bezpośrednio od Stolicy Apostolskiej.

28. czerwca 1972 roku, papież Paweł VI bullą Episcoporum Poloniae coetus ustanowił nową organizację kościelną na Ziemiach Zachodnich. Z terenu dotychczasowej Administracji Apostolskiej Gorzowskiej powstały trzy nowe diecezje, w tym szczecińsko-kamieńska z siedzibą w Szczecinie. W dniu 25. marca 1992 roku, papież Jan Paweł II bullą Totus Tuus Poloniae Populus podniósł diecezję szczecińsko-kamieńską do godności archidiecezji z diecezjami: koszalińsko-kołobrzeską i zielonogórsko-gorzowską.

Marian Klasik