Sam termin archeologia pochodzi od słów z języka greckiego, gdzie archaios znaczy – stary/starożytny, a logos zaś – nauka. W starożytnej Grecji słowo archaiologia tłumaczono po prostu jako: opowiadanie o dawnych dziejach. Czyli innymi słowy archeologia to tyle co nauka o przeszłości.

Pierwszy raz tego terminu miał użyć grecki historyk Tukidydes, żyjący w latach około 460-393 przed naszą erą. Jest on nam znany przede wszystkim jako autor Wojny Peloponeskiej, poświęconej walce pomiędzy Spartą a Atenami. Pozycja ta dzisiaj często uznawana jest za jedną z najważniejszych książek o polityce.

Słowo archeologia miało dla niego oznaczać wszystko co minęło, ale i to co było dla niego współczesne. Podobnie pojmowali to słowo inni uczeni, na przykład grecki Dionizjusz z Halikarnasu żyjący w latach ok 60-5 przed naszą erą, autor Starożytności rzymskiej (w gr. Rhomaike archaiologia).

Na dobrą sprawę definicja wypracowana przez uczonych w starożytności nie zmieniła się szczególnie po dziś dzień.

Tak prezentują się poglądy dotyczące tego pojęcia przez starożytnych Greków. Teraz przyjrzymy się uczonym rzymskim. Termin archaiologia nie zyskał u nich uznania. Posługiwali się za to słowem antiquitates, którego znaczenie było zbliżone. Osobę zajmującą się wszelakiej maści starożytnościami określano jako antiquarius, stąd współczesny antykwariusz i antykwariat.

Mimo że Rzymianie nie używali słowa archeologia, to w przyrodzie jednak nic nie ginie – otóż terminem tym określali... aktorów. Archeologiem określano aktora, którego specjalnością było odgrywanie sztuk opartych na starych legendach.

Wraz z upadkiem Imperium Romanum zniknęło słowo archeologia, które powróciło dopiero w okresie nowożytnym. W XVII wiecznych pracach poświęconych antycznym zabytkom pojawiało się dość często, z czasem praktycznie powszechnie (choć nie do końca zdawano sobie sprawę z jego znaczenia).

W starożytności przypadkowe odkrycia wzbudzały podobne emocje co współcześnie. Natrafiano na nie tak jak i dziś – przypadkowo, podczas prac ziemnych, etc.

W czasach starożytnych przedmioty wykopane z ziemi, a zwłaszcza jeśli była to broń, otaczano przynajmniej szacunkiem, jeśli nie czcią. Przenieśmy się do Cheronei w dzisiejszej Grecji. Z tego miasta pochodził Plutarch, żyjący w latach ok. 50-125 naszej ery grecki pisarz i historyk.

Mieszkańcy tego miasta mieli otaczać kultem włócznię pochodzącą z kultury mykeńskiej, czyli najstarszej kultury greckojęzycznej istniejącą ok. 1700/1600 – 1150 przed naszą erą. Odnaleziono, a raczej po prostu przypadkowo wykopano ten przedmiot przy granicy z Fokidą (tam gdzie Edyp miał zabić swojego ojca). Był on przekazywany z pokolenia na pokolenie, kolejnym godnym tego obywatelom. Przy włóczni odnaleziono również pokaźną ilość złotych naczyń. Skarb podzielono tak, że praktycznie cała część przypadła Fokidzie, ale Cheronea zatrzymała jeden przedmiot – włócznię, określaną później jako berło. Pisano o niej, iż:

"jako dzieło i dar bogów jest ona czymś bez porównania cenniejszym od wszelkich bogactw, które można zdobyć lub innym sposobem".

Ten opis zawdzięczamy greckiemu poecie Homerowi, autorowi Iliady i Odysei, żyjącemu w VIII wieku przed naszą erą. W Iliadzie, a dokładnie w księdze drugiej, napisał on, że owa włócznia miała zostać wykonana przez Hefajstosa:

"wykonał (...) pracowicie Hefajstos i dał Zeusowi władcy, synowi Kronosa, Zeus zaś ofiarował ją zabójcy Argosa, bogów posłańcowi Hermesowi, a ten z kolei Peloposowi, który dobrze ujeżdżał konie, ten znowu Atreusowi, pasterzowi ludów, Atreus umierając pozostawia ją Tyestesowi, co liczniejsze miał trzody, a ten Agamemnonowi, aby dzierżąc berło panował".

W świecie starożytnym możemy również przyjrzeć się pracom wykopaliskowym. W IV wieku naszej ery cesarzowa rzymska, znana później świętą Heleną zleciła poszukiwania świętych miejsc związanych z życiem i śmiercią Chrystusa. Helena była matką Konstantyna I Wielkiego, pierwszego chrześcijańskiego cesarza.

W Jerozolimie, już wtedy różniącej się od tej z czasów Chrystusa, zostały przeprowadzone wykopaliska. Miały one na celu przede wszystkim odtworzenie pierwotnego planu miasta. Głównym celem było odnalezienie Golgoty, wzgórza, które w ciągu kilku stuleciu uległo poważnym niwelacjom przez co nie wyróżniało się w panoramie miasta. Miejsce Męki Pańskiej ostatecznie zostało odnalezione – 14 IX 327 roku miały zostać odkryte pozostałości Krzyża Świętego.

W wieku IX naszej ery archeologami byli także mnisi. Duchowni Konstantyn (Cyryl) i Metody kierowali badaniami z polecenia cesarza bizantyjskiego Michała III Metystesa. Miały one na celu odnalezienie grobu świętego Klemensa, czwartego papieża.

Z polecenia cesarza mnisi udali się do państwa Chazarów. Na terenie chazarskim wieki wcześniej cesarz rzymski Trajan zesłał na ciężkie roboty papieża Klemensa do kopalni w Chersonezie (dzisiejszy Chersonez Taurydzki, Ukraina) na Krymie. Ostatecznie Klemens, oskarżony o czary, został zrzucony ze skały do morza z uwiązaną u szyi kotwicą. Ciało miało zostać wydobyte przez współwyznawców i pochowane na jednej z okolicznych wysepek.

Grób miał zostać odkryty w roku 861 roku, a szczątki św. Klemensa posłużyły później za relikwie, wzmacniając pozycję chrześcijaństwa w regionie. Warto pamiętać o tym, że było to za pontyfikatu papieża Mikołaja I Wielkiego, kiedy to spór między Rzymem i Konstantynopolem był już wyraźnie widoczny. Symboliczny podział kościoła zwany schizmą, będzie miał miejsce w roku 1054.

W "Powieści lat minionych" czyli tzw. kronice Nestora, kijowskiego mnicha jest mowa o podjęciu poszukiwań grobu Teodozego. Jest to dość ważna postać ponieważ był on współzałożycielem pierwszego na Rusi klasztoru – Ławry Peczerskiej w Kijowie. Odkrycie jego grobu miało mieć miejsce w roku 1091 w Kijowie (sama kronika miała powstać na przełomie XI i XII wieku, czasami podaje się rok 1113). Informacje zawarte w kronice można uznać za dość wiarygodne dlatego, że sam Nestor był inicjatorem prac archeologicznych:

"Niedobrze jest, że ojciec nasz Teodozy leży poza monasterem i cerkwią swoją, ponieważ on to założył cerkiew i mnichów zgromadził".

Początki najstarszego klasztoru na Rusi, który powstał w pierwszej połowie XI wieku są nadal dość tajemnicze. W pieczarze w okolicach Kijowa miał prowadzić pustelniczy tryb życia Antoni, który przybył tam z gór Atos. Pustelnik miał być odwiedzany przez mnichów, w tym Teodozego. Tak miał wyglądać początek monastyru, czyli klasztoru, którego znakami szczególnymi miała być asceza i umartwianie. W połowie XI wieku już wówczas ihumen (prawosławny odpowiednik przeora) Teodozy zarządza rozbudowę klasztoru. Teodozy umiera w roku 1074, nie wytrzymując bycia zamkniętym w pieczarze w okresie Wielkiego Postu. Po śmierci kanonizowany, tak jak i Antoni.

Mimo iż Nestor prowadził swoje wykopaliska 17 lat po śmierci Teodozego, był jednak spory problem ze znalezieniem grobu. Możliwe, że zaraz po śmierci Antoniego złożono go do jednej z pieczar i po prostu zasypano:

"(...) w wieczór, o zmroku, wziąłem z sobą drugiego brata, nie powiadając nikomu poszedłem do pieczary i odśpiewawszy psalmy, począłem kopać. I utrudziwszy się dałem kopać drugiemu bratu, kopaliśmy do północy, utrudziliśmy się i nie mogąc dokopać, począłem smucić się, że w złą stronę kopiemy. Ja zaś wziąwszy rydel, począłem kopać usilnie (...)".

"Gdy zaś dokopałem się, objął mnie strach i począłem wołać: Panie zmiłuj się (...) Posłałem do ihumena. Przyjdź, abyśmy go wyjęli (...) I rozkopałem szeroko, i wleźliśmy, i ujrzeliśmy leżące relikwie, stawy nie rozpadły się i były, a włosy na głowie przylepły. Włożywszy go na mantię okrycie i wziąwszy na ramiona, wynieśliśmy go przed pieczarę. Nazajutrz (...) relikwie Teodozowe, z kadzidłem i ze świecami (...) położyli je w cerkwi jego, w prawej nawie, miesiąca sierpnia 14 dnia w dzień czwartek, o godzinie pierwszej".

Teraz przejdźmy do roku 1000, w tym roku odbył zjazd/synod gnieźnieński, w którym brał udział cesarz rzymski Otton III. Cesarz ten jest znany w Polsce z tego właśnie wydarzenia, ale zupełnie z czego innego znany jest w Akwizgranie. Dokładnie w tym samym roku młody cesarz miał dużo bardziej oryginalny pomysł aniżeli wyniesienie księcia Bolesława Chrobrego na króla. Otton III kazał zerwać w podłogę akwizgrańskiej kaplicy pałacowej i rozpocząć wykopaliska, których celem było odnalezienie pochówku Karola Wielkiego. Jego ciało miało spoczywać tam od niemalże dwustu lat w nieokreślonym miejscu.

Opis prac został zawarty w kronice Thietmara:

"Ponieważ nie miał pewności (Otton III) gdzie spoczywają zwłoki cesarza Karola, przeto w miejscu, w którym przypuszczał, iż się znajdować powinny, kazał zerwać w tajemnicy posadzkę i kopać, aż je znaleziono w pozycji siedzącej na tronie królewskim. Następnie zabrał złoty krzyż, który wisiał na szyi zmarłego, wraz z częścią szat jeszcze nie zbutwiałych, resztę zaś włożył z wielkim szacunkiem z powrotem do grobu".

Wykopaliska miały odbyć się zaraz po zjeździe gnieźnieńskim, kiedy to wizja powstania imperium potężniejszego od tego z czasów Karola Wielkiego urealniała się jeszcze przez dwa lata. Dwa lata, bo tyle jeszcze pożył Otton III, który zmarł w 1002 roku nie pozostawiając po sobie potomka. Pochowano go w katedrze w Akwizgranie.

Tak wygląda krótki przegląd początków archeologii. Wpis powstał głównie w oparciu o książkę pana Jerzego Głosika "Przygoda z archeologią" z roku 1987.

Pełna wersja wpisu jest dostępna pod linkiem:

lepszykamien.wordpress.com/2020/04/25/poczatki-archeologii/

Pozdrawiam
Pan Marcin
lepszykamien.wordpress.com